Genel olarak alternatör ve motor gövdeden oluşan ve kimyasal enerjiyi elektrik enerjisine çeviren araçlar jeneratör olarak adlandırılıyor. Mazot, doğalgaz ya da benzin gibi kimyasal enerji kaynaklarıyla çalışan jeneratörler, yedek enerji kaynakları olarak evlerde, iş yerlerinde ve fabrika gibi alanlarda yaygın olarak kullanılıyor. Yalnızca elektrik kesintilerinin olduğu durumlarda değil sürekli kullanım durumundan da söz edebiliriz. Özellikle elektrik şebekesinin bulunmadığı bölgelerde ya da şebekeye oldukça uzakta kalan alanlarda jeneratörler doğrudan elektrik üretici olarak kesintisiz kullanılabiliyor.
Günümüzde bu kadar yaygın olarak kullanılan jeneratörlerin seçiminde ise dikkat edilmesi gereken bazı noktalar var. Bu noktaların başında ihtiyaç duyulan güç geliyor. Jeneratörlerin düzgün bir şekilde çalışması için ihtiyaç duyulan güç aralığında olması gerekiyor. Jeneratörün kapasitesinden tam olarak yararlanabilmek isteyenlerin acele bir seçim yapmadan önce binalarına uygun gücü belirlemeleri şart. Örneğin, bir fabrika ve evin ihtiyaç duyduğu jeneratörler farklı güç aralıklarında çalışıyor. Güç aralığına dikkat edilmeden yapılan seçimler jeneratörlerde arıza oluşmasına bile neden olabiliyor.
Peki, jeneratör seçerken gücü nasıl hesaplarız? Öncelikle jeneratörlerin çalışma tiplerine bakmakta fayda var.
Jeneratör Çalışma Tipleri
Jeneratör güç tespiti yapılırken öncelikle dikkat edilen noktaların başında çalışma tipi geliyor. Jeneratörler, üç farklı güçle çalışıyor.
- Prime Güç: Prime çalışma (PRP), özellikle şebekenin bulunmadığı yerlerde sürekli kullanımı mümkün kılıyor. Hem şebeke olmadığı hem de elektrik kesintisinin çok uzun sürdüğü durumlarda 24 saat kullanımı prime güç sağlıyor. Jeneratör, değişken bir yük oranı altında istenirse 12 istenirse 24 saat boyunca çalışabilir. Bu değişken yük miktarının ise prime gücünün %70’inden az olması gerekliliği önemli noktalardan biri. Bu çalışma tipinde 12 saat aralıklarla ve 1 saati aşmamak kaydıyla %10 aşırı yükleme yapılabilir. Özellikle elektrik şebekesine uzakta bulunan inşaat şantiyelerinde prime güçle çalışan jeneratörler yaygın olarak kullanılıyor.
- Stand-By Güç: Elektrik şebekesine ek güç kaynağı olan Stand-By çalışma (ESP), kısa süreli elektrik kesintilerinde ve acil durumlarda kurtarıcı oluyor. 1-2 saat kadar süren elektrik kesintilerinde stand-by güçle çalışan jeneratörler kullanılabilir. Yıl içinde ortalama 200-500 saat kullanılabilen güç kaynağında, değişken yük miktarı ise stand-by gücünün %80’inden az olmalıdır. Stand-by çalışmada aşırı yükleme de yapılamaz.
- Continuous Güç: Tıpkı stand-by güç gibi aşırı yüklemenin yapılamadığı continuous çalışma (COP) sürekli kullanım anlamına geliyor. Bir enerji santrali gibi kullanılan jeneratörler 24 saat boyunca aralıksız çalışıyor. %100 sabit yüke sahip olan jeneratörler 365 gün boyunca, bakım çalışmalarının yapıldığı zamanlar dışında kullanılabilir.
- Bu tip jeneratörler aralıksız çalıştığı için güç hesaplamalarında daha dikkatli olunması gerekiyor. Bu anlamda, ihtiyaç duyulan güçten ortalama %40 fazla güç hesaplanarak jeneratörün bu güç üzerinden seçilmesi faydalı olur.
Jeneratörün çalışma tipi belirlendikten sonra ise diğer noktalara dikkat edilmesi gerekir.
Jeneratörün Güç Aralığına Bakılmalı
Evlerde ve iş yerlerinde kullanılan jeneratörler seçilirken güç aralığının özellikle göz önünde bulundurulması gerekiyor. Günümüzde farklı çalışma prensiplerine sahip olan jeneratörler, farklı ihtiyaçları karşılamak amacıyla geniş bir aralıkta güçle üretiliyor. Jeneratörlerin ürettiği güç ise kilo volt amper (kVA) cinsinden belirtilir. Bu güç, gerçekte kullanılan güç değil toplamda elde edilen enerjiyi anlatır. Bu anlamda, evlerde ve iş yerlerinde kullanılan jeneratörler güç aralığına göre farklılık gösterir. Örneğin, 3.5 kVA güçle çalışan bir jeneratör ev için uygun bir alternatifken fabrikalar gibi iş alanlarında bu güçten çok daha fazla aralıkta çalışan bir jeneratör tercih etmek gerekir.
Aktif ve Reaktif Güç
Jeneratör gücü hesaplanırken elektrikli cihazların toplam kW yükü ve altenatörün kVA değerinin hesaplanması gerekiyor. Fakat kVA yükü reaktif ve kW yükü ise aktif olduğu için hesaplamada kafa karışıklığı yaşanabiliyor. Bu aktif gücün reaktif güce oranı olan ve cosinüs fi olarak ifade edilen değer, şebeke enerjisinden farklıdır. Bu anlamda, jeneratörle çalışacak yüklerin bu değeri 0,8 olarak belirtilir. Bu değerin önemi jeneratörün vereceği aktif güçte ortaya çıkar. Örneğin, 1000 kVA gücünde bir jeneratör 800 kW aktif güce eşdeğerdir. Evlerde kullanılan lambalar, fırınlar ve ısıtıcı gibi ürünler yalnızca aktif güçten beslenir. Bu elektrikli aletlerin güçleri toplanarak jeneratör gücü bu basit yöntemle hesaplanabilir. Bununla birlikte, büyük fabrikalarda ve iş yerlerinde kullanılan motorlar, bobinler, transformatörler ve evlerde kullanılan beyaz eşyalar aktif güçle birlikte reaktif güce de ihtiyaç duyar. Bu durumda yalnızca elektrikli cihazların güçlerinin toplanması yeterli olmayacaktır.
Kompresör, çamaşır makinesi gibi elektrik motoruyla çalışan cihazlar ilk çalışmada ve sonraki çalışmada aktif ve reaktif güç çeker. İlk çalışmada çekilen güç normal çalışmadan 3-4 kat daha fazladır. Bu durumda isterseniz bir elektrikçi çağırarak demaraj çalışması yaptırabilir ve ilk çalışmadaki çekim gücünü öğrenebilir isterseniz de kullanma kılavuzundan yararlanabilirsiniz. Çoğu kılavuzda yük kodu adı altında elektrikli aletlerin ilk çalışmada beslendiği akım belirtilir.
Evlerde Kullanılacak Jeneratörün Pratik Hesabı Nasıl Yapılır?
Aktif ve reaktif güçlerin farkını öğrendikten sonra hesaplama yapmak daha pratik olacak. Evde kullanılacak düşük kapasiteli bir jeneratörün besleyeceği tüm elektronik cihazlar 5-10 dakika kadar çalıştırıldıktan sonra kW cinsinden güç miktarı hesaplanır. Bu kW değerine ortalama %30 eklendikten sonra bulunan değer, jeneratörün gücünün %80’i ile çalışmasını sağlayacak güç değeridir. Bu %20 ya da %30’luk değer sürekli kullanılacak jeneratörler için geçerlidir. Bununla birlikte, yalnızca kısa süreli elektrik kesintilerinde kullanılacak bir jeneratör için %10 eklemek de yeterli olacaktır.
Elektrikli aletlerin tükettiği güç için genellikle kullanma kılavuzlarına bakmak gerekiyor. Bununla birlikte, kW değerini belirleyemediğiniz durumlarda ilgili elektrikli aletin standart ya da yaklaşık tüketim değerlerinden hesaplama yapabilirsiniz. Bu değerler kesin olmadığı için bir elektrik teknisyeninden yardım istemek de faydalı olacaktır.
Ortam Şartlarına da Dikkat Edilmesi Gerekiyor
Güç tespitinden önce jeneratörün bulunacağı ortamın şartlarına da mutlaka dikkat edilmesi gerek. Ortamda havalandırmanın nasıl olduğu, egzoz gibi zehirli gazların ortamdan nasıl dışarı çıkacağı ve ortamın rakımı en önemli kriterler arasında bulunuyor. Özellikle egzoz gazına maruz kalmak insan sağlığı için büyük tehdit oluşturuyor. Ortamın sıcaklığı da mutlaka dikkat edilmesi gereken noktalardan biri.
Jeneratör Gücünü Yanlış Hesaplarsak Ne Olur?
Çoğu kişi, özellikle kısa süreli kullanımları düşünerek düşük kapasiteli ve küçük jeneratörlere yöneliyor. Güç hesabı yapmadan alınan bir jeneratör maalesef ki istenen verimi gösteremiyor. Özellikle elektrikli motorlarla çalışan elektrikli aletlerin ilk çalışma ve sonraki çalışma sırasında çektikleri gücün hesaplanması doğru jeneratörün seçiminde şart.
İhtiyaç duyulan gücü karşılayamayacak bir jeneratör seçilmesi ya da jeneratör gücünün hatalı hesaplanması ise cihazların zarar görmesine neden oluyor. Jeneratöre aşırı yüklenmek ya da cihazı düşük güçle çalıştırmak motor ve altenatöre zarar verir. Motorun maksimum gücüne ulaşamadığı durumlarda piston ve krank mili gibi kendi donanım parçaları da hasar görür. Bir süre sonra düzenli olarak arızalanan araçların ömürleri artık çok uzun değildir. Bu nedenle, jeneratörlerden en iyi verimi alabilmek için mutlaka güç hesabı yapmak gerekir.