İş ve inşaat makinesi dendiğinde akla ilk olarak ekskavatörler gelir. Ekskavatörler kazma, kaldırma, yükleme gibi işleri genellikle tek başına yapabilen makinelerdir. Hafriyat sektöründe olmazsa olmaz denilebilecek türden bir iş makinesidir. Genellikle toprak kazarlar, yüklerler ama bu makineler bina yıkımı, hurda istifi gibi alanlarda da önemli rol oynar.
İşin türü ve çalışma alanları ve verimlilik kıstaslarına göre birçok farklı modelde ekskavatör bulunmaktadır.
Ekskavatörler, yürüyüş sistemlerine göre paletli ekskavatör ve lastikli ekskavatör olmak üzere ikiye ayrılır. Tonajlarına göre ise mini ekskavatörler, küçük boy ekskavatörler, orta boy ekskavatörler, büyük boy ekskavatörler olmak üzere 4 alt grupta sınıflandırılır.
Mini Ekskavatörler
Özellikle dar alanlarda büyük kolaylık sağlayan bu ekskavatör türü oldukça kullanışlıdır. Büyük makinelerle yapılamayacak ve hareket kabiliyeti gerektiren birçok ince işi halletmesi açısından özellikle kazı, düzeltme ve düzenleme alanlarında oldukça iş gören ve çok kullanışlı makinelerdir.
Bu makineler genellikle karayolu çalışmalarında, kaldırım çalışmaları ve peyzaj düzenlemelerinde, orman işleri içinde gradoni terasman inşasında ve belediyelerin küçük ölçekli çalışmalarında oldukça sık kullanılmaktadır.
Kazı gerektirmeyen düzenlemeye dayalı işlerde ve kaldırma-yerleştirme işlemlerinde tercih edilirler. Ebatlarının ufaklığından ötürü yükleme işlerinde bu makinelere ihtiyaç duyulmaz. Bu makinelerin bir diğer önemli özelliği ise düşük yakıt tüketmesidir. Bu özelliği sayesinde karayolu çalışmalarında önemli bir yer edinmiştir. İşlevine ve kullandığı alanlara göre mini ekskavatörlerin de farklı boyutları ve türleri vardır. Yürüyüş takımlarının önünde kazı sırasında oluşabilecek bazı fazla hafriyatın düzenlenmesini, sergi ve tesviye yapılmasını sağlayan dozer bıçağı bölümü bulunmaktadır. Diğer ekskavatörlerden farklı olarak mini ekskavatörlerin bom ve arm’ları sol ve sağ yönlere belirli derecelerde bir mafsal sayesinde dar alanlarda makinenin gövdesini döndürmeden dönebilme kabiliyetine sahiptirler.
Küçük Boy Ekskavatörler
Genellikle mini ekskavatörlerin uzun sürede ve daha yüksek maliyetlere halledebileceği işleri daha kısa sürede ve daha az maliyete çözebilen 11 – 18 ton ağırlıklarında kategorilendirilen makinelerdir. Özellikle orta ölçekli kazma, yükleme işlemlerinde oldukça iş görürler.
Örneğin taş duvar yapımında kullanılması için oldukça ideal makinelerdir. Aslında çalışma prensipleri mini ekskavatörlerle aynıdır fakat mini ekskavatörlerin aksine palet sistemleri, uygulanacak basınç da göz önünde tutularak kauçuk yerine çelikten yapılmıştır. Büyük inşaatlardan ziyade daha çok küçük ölçekli inşaat ve hafriyat çalışmalarında kullanılır. Örneğin; kanal kazımı, hazır prefabrik sistemlerin yerleşimi, drenaj borularının yerleşimi, beton düzenleme, yerleştirme küçük ölçekli şehir içi yol yapım çalışmalarında bu makineler tercih edilir.
Orta Boy Ekskavatörler
Yürüyüş takımları, bom ve armalarında kullanılan çeliklerin kalınlıkları, motor güçleri ve hidrolik pompa basınçları küçük boy ekskavatörlere göre çok daha güçlüdür. Ağırlıkları ise 25-35 ton arasındadır. Karayolu projelerinde olmazsa olmaz iş makineleridir. Zaten dünyada en çok satılan iş makinesi türü de orta boy ekskavatörlerdir. Kaya kırım işlemlerinde de oldukça hızlı ve işleri kolaylaştıran bir yapıya sahiptir. Zorlu arazilerdeki dayanıklılığı ve gücüyle öne çıkar ve projeye ivme kazandırdığı gibi büyük kovalarıyla da kazılardaki maliyeti oldukça düşürür.
Kova kapasiteleri genellikle 0,70 m3 ile 1,80 m3 arasındadır; hacimleri ise ortalama 1,50 m3 olan 30 tondur. Eğer altı boş kalmayacak şekilde besleme yapılırsa yaklaşık 110 adet kamyon yüklemesi rahatlıkla yapılabilir ve ortalama 2000 m3 ila 2500 m3 arasında kazı ve yükleme yapabilmektedir. Sert zeminlerde, toprak ve küskülük malzemelerde daha fazla kazı yapan bu makineler, kaya içeren yerlerde ise daha az kazı yapabilme özelliğine sahiptir. Çok zor ve sert kayalıklı zeminlerde ise kova yerine ek ekipmanlar takılarak kazı işleri kolaylaştırılmaktadır.
Büyük Boy Ekskavatörler
Büyük ölçekli hafriyat işlerinde, ağır kaldırma operasyonlarında kullanılan ekskavatörler maliyeti düşürdüğü gibi işe hız da kazandırır. Yine büyük çaplı operasyonlarda yakı verimliliğini oldukça düşük tutar. Ağırlıkları 36-90 ton arasında değişmektedir. Büyük ocaklarda genellikle bu tip makineler kullanılır. Büyük ölçekli karayolu projelerinin vazgeçilmezidir. Gelişmiş hidrolik sitemleri, diğer küçük boyutlu makinelere göre geliştirilmiş yapısıyla büyük çaplı projelerin hızlı tamamlanması açısından oldukça yararlıdırlar.
Tercihe göre uzun ya da kısa bomlu olarak üretilen bu makineler ağır hizmet tipi ekskavatörler sınıfına girerler. Kısa bomlular kaya kazılarında kullanılır ve bomuna gelen basıncı azaltan bir yapıya sahip oldukları için fazla yükü kendine zarar vermeden kaldırır ve zorlu alanlarda daha kolay sökme özelliğine sahiptir. Uzun bomlular ise yüksek alanlarda kullanılır fakat yüksek zeminlerde fazla ağır işler yaptıkları zaman bomları hasar görebilir, çatlayabilir hatta kırılabilirler.
Lastikli Tekerlekli Ekskavatörler
Nakliye ihtiyacını minimuma indirdiğinden, hatta başka bir araca ihtiyacı ortadan kaldırdığından tercih edilen şehir içi karayolları kanunları dahilinde çalışan iş makineleridir. Ana şase altında paletleri yoktur, bunun yerine hidromotorların desteklediği 4 tekerden oluşurlar.
Ağırlıkları lastik başına düşen yüke bağlı olarak belirlenmiştir ve şehir için yük taşıma kanunlarına tabii oldukları için 18.000 kg ile 23.000 kilodan daha ağır olamazlar. Ağırlıkları nedeniyle de orta boy ekskavatörler sınıfına girmektedirler. Bu türler kısa mesafede nakliye gerektirmedikleri ve kendi kendine gidebildikleri için fazla tercih edilmektedir. Genellikle yardımcı işlerde, yük boşaltmada, yüklemede kullanılırlar. Ayrıca taş yapım işlerinde de oldukça faydalıdır.
Ekskavatör Parçaları – Elemanları
Ekskavatörler, uzuv ve kepçe, kol ve bom silindirlerinin hareketlerini kule ve yürüyüş hidrolik motorları sayesinde gerçekleştirmektedirler.
- Bom: Bu mekanizma ekskavatörün en büyük parçasıdır. Genellikle tek veya çift parçalı üretilirler. Hareket ise bir ya da iki silindirle sağlanır. Kazılan yükün taşınmasını kolaylaştıran silindirler genellikle çift parçalı bomlardır ve onların hareket kabiliyeti tek parçalılara göre daha yüksektir.
- Arm: Bom üzerine bağlı silindir sayesinde hareket kabiliyeti kazanan yapılardır. Bunların üzerlerinde kepçeye hareket veren silindir mekanizmaları bulunur.
- Kepçe: Kazmayı, koparmayı, yükü bir yerden bir yere taşımayı kolaylaştırır.
- Bom silindiri : Kepçeyle kazılan malzeme bu sayede yüklenir ve bom silindiri boma hareket verir.
- Arm Silindiri: Kepçe ile kazı yapılırken kazma ucunun istenen hızda hareket etmesini sağlayan yapıya denir. Kazıyı boşaltma ve kazma işlemi kepçe silindirinin kepçeye verdiği hareket sayesinde gerçekleştirilir.
- Kule Dönüş Hidrolik Motoru: Kazı işlemlerinde ekskavatörü sabitleme ve yerinden hareket etmeden işlem yapabilmesini sağlama görevini üstlenir.
- Yürüyüş motoru: Yürütme, Sağ ve sol paletleri yönlendiren hidrolik motorun tetiklenmesi ve paletlere hareket kazandırma görevini gerçekleştirir.